Bánh trưng - biểu tượng không thể thiếu trong dịp tết cổ truyền

Trong những ngày xuân đến rộn ràng, lòng người náo nức mừng dịp Tết Nguyên Đán, chúng ta lại nghĩ đến những món ăn đậm đà bản sắc dân tộc. Và bánh chưng là một món ăn không thể thiếu trong số đó. Bánh chưng đã trở thành nét đẹp của con người Việt, gắn liền với truyền thuyết dân tộc lâu đời và mang nhiều ý nghĩa sâu xa về vũ trụ, nhân sinh.

Tết là dịp để mọi người được trở về bên gia đình, là khoảng thời gian mỗi đứa con xa quê đều đau đáu ngóng trông, là sự mong đợi, háo hức của của cả người lớn, trẻ nhỏ. Dù cuộc sống có bao nhiêu thay đổi; dù mỗi thế hệ có trưởng thành, hội nhập và hiện đại đến đâu; dù bao năm tháng cứ thế trôi qua… thì truyền thống ngày Tết vẫn luôn nguyên vẹn trong mỗi trái tim, tinh thần và nếp sống của mỗi người dân Việt.

Trong ngày tết cổ truyền hình ảnh gia đình quây quần bên nồi bánh chưng thật là đẹp và đặc biệt với tất cả chúng ta. Một cái tết sẽ không là trọn vẹn nếu thiếu màu xanh của bánh chưng, chiếc bánh trưng mang rất nhiều ý nghĩa và giá trị tinh thần trong ngày tết.

Nguồn gốc của bánh trưng

Bánh Chưng Tết theo ông cha ta kể lại xuất hiện vào thời vua Hùng. Chuyện rằng trong dịp đầu năm mới hoàng thượng muốn truyền ngôi cho các hoàng tử, liền truyền ý chỉ là: trong các người con nếu ai có món quà vừa ý trẫm (ý vua) sẽ truyền lại ngôi báu cho người đó. Các hoàng tử liền tìm đủ các món sơn hào, hải vị, các của cải châu báu quí hiếm làm quà dâng tặng vua cha. Duy chỉ có Lang Liêu là hoàng tử thứ 18 từ lâu mất mẹ không biết nên chọn món quà nào.

Ảnh minh họa

Rồi một đêm Lang Liêu nằm mơ có vị thần đến bảo "Trời đất không có gì quí bằng hạt gạo hãy lấy gạo nặn thành hình tròn và vuông tượng trưng cho đất và trời, nhân bánh tựa công ơn sinh thành cha mẹ". Khi dâng lên vua, vua vô cùng vui mừng và đã truyền ngôi lại cho Lang Liêu.

Ý nghĩa văn hóa của bánh trưng

Cái giỏi và cái tâm của Lang Liêu là biết sử dụng những nguyên liệu dân dã gắn bó với cuộc sống hàng ngày của dân như: lá dong, gạo nếp, đậu xanh, thịt heo… để làm thành món ăn, mà trong đó đã gói ghém cả một nền văn minh nông nghiệp lúa nước phụ thuộc rất nhiều vào yếu tố thiên nhiên. Chính vì vậy bánh chưng Tết đã xuất hiện ở mâm cỗ thờ từ rất lâu, để thể hiện sự biết ơn trời đất đã cho mưa thuận gió hòa để mùa màng bội thu đem lại cuộc sống ấm no cho con người.

Theo quan điểm của văn hóa thời bấy giờ: Trời tròn đất vuông. Bánh dầy tượng trưng cho Trời, cho cha, cho rồng, cho sức mạnh… thì bánh chưng tượng trưng cho đất, cho mẹ, cho Âu Cơ. Bánh chưng được gói năm ba lớp lá như lòng người mẹ bao bọc lấy người con. Biểu tượng cho anh chị em một nhà đùm bọc lấy nhau, vì cùng một mẹ sinh ra như trăm con nở ra từ một bọc trứng. Bên cạnh đó, bánh chưng tết cũng thể hiện được chữ hiếu của người con với cha mẹ, chính vì thế mà phong tục dùng bánh chưng làm quà biếu dâng lên cha mẹ cũng từ đây mà có. Việc gói bánh chưng phiền phức hơn làm bánh dầy, cũng nói lên tính cách phiền toái, đa dạng của lối sống trên mặt đất.

Buộc bánh chưng phân làm 9 khung đồng đều cũng mang một ý nghĩa nhất định. Vì thực ra, bánh chưng còn thể hiện sự mong muốn công bằng pháp lý cho việc chia cắt ruộng đất hợp lý và tổ chức xã hội Việt Nam thuở xưa. Thông thường, phần màu mỡ hơn sẽ dùng làm công điền công thổ. Phần kém tốt tươi đem phân chia cho dân làng. Cho nên lúc ăn bánh chưng, phải lấy lạt tre cắt sao cho các phần đồng đều, vừa đẹp mắt, vừa không ai phân bì ít nhiều, để nhớ đến biểu tượng công bằng xã hội của bánh chưng.

Nguyên liệu và cách luộc bánh trưng

Nguyên liệu để gói bánh chưng có thể nói là đơn giản nhất trong số những món ăn truyền thống, bao gồm: lá dong, gạo nếp, đỗ xanh và thịt heo. Tuy nhiên, từ khâu chuẩn bị nguyên liệu, gói bánh và luộc bánh là cả một nghệ thuật, rất độc đáo và công phu.

Do Tết năm nào cũng kéo dài khoảng 1 tuần, khâu chuẩn bị vật liệu cho bánh chưng đặc biệt quan trọng để bánh có thể bảo quản được lâu dài không ôi thiu hay bị mốc. Thịt ướp dùng nước mắm, vo nếp không sạch, đãi đậu không kỹ hay rửa lá còn bẩn, không lau khô lá trước khi gói đều có thể khiến thành phẩm chóng hỏng.

Khi gói bánh bằng lá dong, bánh chưng vừa xanh vừa đẹp, thơm hơn lá chuối. Phải gói thật kín, không cho nước vào trong, bánh mới ngon. Lạt phải buộc thật chật, chắc; gói lỏng tay, ăn không ngon, song nếu chắc quá, bánh cũng không ngon.

Khi nấu bánh chưng, người Việt dành trọn một thời gian khá dài thường trên 10 tiếng, phải để lửa sôi âm ỉ, như thế bánh mới rền, mới ngon. Tuy gọi là luộc song vì nước không tiếp xúc với vật liệu được luộc, nên lại là hình thức hấp hay chưng (chưng cách thủy) nhằm mục đích giữ nguyên được chất ngọt của gạo, thịt, đậu, nên mới gọi là bánh chưng.

Cũng vì thời gian chưng lâu, khiến các chất như thịt, gạo đậu nhừ, có đủ thời gian chan hòa, ngấm vào nhau, trở thành hương vị tổng hợp độc đáo, cũng mang một triết lý sống chan hòa, hòa đồng của dân tộc ta.

Ý nghĩa về mặt dinh dưỡng

Bánh chưng Tết có ý nghĩa lớn về mặt dinh dưỡng. Với các nguyên liệu vô cùng bổ dưỡng như gạo nếp, đỗ xanh và thịt heo bánh chưng cung cấp cho chúng ta rất nhiều vi chất và vitamin bổ dưỡng cho cơ thể để chống chọi với cái lạnh mùa Đông ngày Tết. Cụ thể như đỗ xanh chứa chất thanh nhiệt giải độc giảm các hiện tương sưng tấy làm bánh chưng có vị thanh giúp cân bằng với độ béo của thịt và đồ nếp. Bên cạnh đó gạo nếp cung cấp lượng tinh bột lớn đồng thời có là một thực phẩm rất tốt cho gan.

Ngày xưa, bánh chưng chỉ có mặt mỗi dịp tết đến xuân về. Nhưng ngày nay, bất cứ lúc nào cũng có thể nhìn thấy hình ảnh chiếc bánh chưng. Cứ đến dịp lễ hội hoặc ngày trọng đại như cưới hỏi, bánh chưng có thể được đem vào thực đơn của mâm cơm gia đình.

Những ngày tết về, bánh chưng bốc lên nghi ngút chính là báo hiệu cho sự ấm áp của gia đình. Bánh trưng là biểu tượng ngày tết mà không có bất cứ loại bánh nào có thể thay thế được. Vì đây là truyền thống, là nét đẹp của con người Việt Nam, cần giữ gìn và tôn trọng từ quá khứ, hôm nay và cả ngày sau nữa.

Nhật Lệ