Truyền thuyết xưa kể rằng tổ tiên người Thái được tiên ban cho giống nếp và dặn tìm nơi đất tốt để gieo trồng sẽ cho hạt dẻo, thơm ngon. Vâng lời tiên dạy, tổ tiên người Thái đã đi khắp vùng Tây Bắc để tìm nơi đất tốt gieo trồng nhưng đều không được như ý, chỉ khi đến đèo Khau Phạ nơi có dòng nước mát thơm của con suối Nặm Lung và đất đai thung lũng Tú Lệ màu mỡ thì giống lúa tiên mới khoe hết đặc tính quý hiếm của mình.
Nếp Tú Lệ có hạt to tròn, trắng trong, khi được đồ thành xôi có vị dẻo, thơm đặc biệt; còn khi chế biến thành cốm lại có hương vị ngọt ngào, thanh mát.
So với các loại cốm khác, cốm Tú Lệ ngon hơn hẳn bởi hương thơm và độ dẻo, cốm có vị ngọt đậm đà, béo ngậy, khiến cho những ai đã từng thưởng thức đều không thể quên.
Đối với những người dân làng, cốm Tú Lệ không chỉ là đặc sản Tây Bắc mà còn là biểu tượng văn hóa. Người dân sống chủ yếu dựa vào nghề nông, ruộng bậc thang và hương cốm luôn ăn sâu trong ký ức của người Tú Lệ. Do đó, từng hạt cốm làm ra đều được nâng niu, tỉ mẩn trong từng công đoạn.
Làm cốm không dễ. Từ sớm tinh sương, bà con người Thái đã phải ra đồng lựa lúa. Để có một mẻ cốm ngon, lúa phải còn ngậm sữa. Chưa kể lúa cắt xong phải làm ngay kẻo cốm mất tươi, mất ngon.
Lúa non sau khi tuốt thật khéo sẽ được đãi qua nước và cho vào rang. Theo dân bản, rang cốm là quan trọng nhất. Muốn cốm thơm ngon phải lựa chảo thật kỹ, bếp lò rang cốm phải dùng củi, nồi phải là nồi gang. Cốm được đảo đều trong lửa nhỏ, sao cho hạt lúa nóng đều nở bung chấu.
Lúa rang xong sẽ để nguội rồi đem đi giã. Tuỳ vào độ non của lúa, thời gian giã cốm sẽ khác nhau. Thông thường, khoảng 10 lần đạp chày đảo cốm là xong một mẻ cốm. Cuối cùng, dân bản sẽ dùng sàng lọc cốm và gói vào lá dong để giữ trọn vị thơm tinh hoa của đất trời trong từng hạt ngọc xanh. Làm xong mẻ cốm tươi cũng là lúc trời đã xế chiều.
Hiện người dân của các thôn bản trong xã Tú Lệ đều sản xuất cốm, với giá bán 120.000 đồng/kg. Đây là một nguồn thu nhập chính, giúp cuộc sống của người dân nơi đây ngày càng cải thiện.
Những ngày này đến với Tú Lệ hương cốm bay thơm nức một vùng. Từng đoàn xe dừng lại tíu tít lựa chọn mua cho mình và người thân những gói cốm làm quà.
Cốm không chỉ xuất hiện trong bữa ăn, trong nếp sinh hoạt hàng ngày mà còn xuất hiện trong các hoạt động văn hoá tín ngưỡng quan trọng như sợi dây gắn kết thế hệ cộng đồng.
Cốm ăn không đã ngon nhưng khi được kết hợp với những nguyên liệu khác còn tạo nên một phong vị độc đáo, càng ăn càng ghiền. Với người dân Tú Lệ, cốm làm cuộc sống bản làng thêm ấm no, sung túc. Hương cốm vấn vương khách lạ mang tinh túy của đất trời để mỗi độ thu sang, cốm nếp Tú Lệ lại cùng khách thập phương xuôi ngược, góp cùng mùa thu một thức quà thi vị, làm nên một phần thương hiệu của vùng cao Yên Bái.
