Theo truyền thuyết, g?ếng Hàm Long ra đờ? gắn l?ền vớ? v?ệc hình thành nhà Nguyễn. Kh? vua Nguyễn từ Bắc vào xứ Thuận Hóa, kha? hoang bờ cõ?, vùng đất này vẫn còn hoang sơ và có nh?ều đ?ều thần bí, con ngườ? sống thưa thớt, phụ thuộc hoàn toàn vào th?ên nh?ên. Một lần, kh? vua Nguyễn vào Phú Xuân định đô chưa được bao lâu, nhà vua cũng như nhân dân không được ngủ yên vì có một con rồng ngày đêm hô mưa gọ? g?ó, gây ra sóng g?ó vần vũ.
Lạ? có ý k?ến cho rằng, g?ếng Hàm Long gắn l?ền vớ? chùa Báo Quốc do th?ền sư G?ác Phong dựng lên vào cuố? thế kỷ XVII. Kh? th?ền sư đến lập chùa, vì khát nước, thầy bèn quyết định đào ngay một cá? g?ếng để lấy nước nằm dướ? chân nú?. Kh? thầy chỉ mớ? đào ba lát đất, bỗng từ dướ? g?ếng có mạch nước trong vắt phun ra l?ên tục như m?ệng con rồng. Màu nước trong vắt, ngon ngọt, mát lạnh, dùng nước đó rửa mặt có cảm g?ác khoan khoá? tràn đầy s?nh lực. Từ đó, g?ếng được đặt tên là Hàm Long.
Một sự tích khác là kh? đào đúng v?ên đá dẫn lộ xuống mạch nước ngầm, vì đá quá g?ống m?ệng con rồng nên ngườ? ta đặt tên là Hàm Long. Ngườ? Huế truyền nhau câu ca dao: "Chùa Hàm Long thơm trong g?ếng cấm/D?êm t?êu nào ngăn được nước trong", để nó? lên độ thơm trong, ngon ngọt của g?ếng. H?ện, trên tấm b?a đá tạ? xóm chùa Báo Quốc vẫn còn lưu lạ? dòng chữ về nguồn gốc của g?ếng Hàm Long: "G?ếng Hàm Long có tên chữ Hán là Hàm Long Tĩnh. Theo bộ "Hàm Long sơn chí" thì g?ếng xuất h?ện cùng thờ? vớ? v?ệc kha? sơn chùa Báo Quốc khoảng năm 1674". Xung quanh g?ếng, rất nh?ều hình tượng rồng uốn lượn, thấp thoáng trên các má? chùa, trên thành g?ếng, gợ? nhớ câu chuyện rồng dữ quấy phá nhà vua.
Chứng tích trầm luân của lịch sử
Ông Nguyễn Hữu Hả?, năm nay đã ngoà? 80 tuổ?, là một trong số ít những cao n?ên còn lạ? trong làng Báo Quốc, nhà ở cách g?ếng không xa. Kh? thấy chúng tô? có ý muốn tìm h?ểu về g?ếng, ông cho b?ết: "Tô? đã sống ở đây cả một đờ? ngườ?, cuộc đờ? tô? gắn l?ền vớ? g?ếng như gắn vớ? cha mẹ. Từ nhỏ, tô? đã được nghe nh?ều g?a? thoạ? và những đ?ều huyễn hoặc về g?ếng th?êng Hàm Long. Từ kh? tô? còn nhỏ đến g?ờ, g?ếng quanh năm không bao g?ờ cạn. Nước g?ếng bốn mùa đều trong xanh, mát ngọt; mùa đông nước ấm áp, mùa hè mát lạnh sảng khoá?. Dù cho mưa g?ó, lũ lụt thế nào, g?ếng nước cũng chẳng bao g?ờ vẩn đục, vì vậy nước g?ếng thường được bà con gánh về ăn uống, những ngày mùng một hoặc rằm, ngườ? gánh nước lạ? càng đông đúc hơn. Ngườ? dân quan n?ệm, nước quý từ g?ếng th?êng mang về rửa đồ cúng thờ tổ t?ên, ông bà, sẽ thể h?ện được lòng thành và được phù hộ an lành".
Cũng theo ông Hả?, t?ếng lành đồn xa, ngườ? gánh nước từ g?ếng càng ngày càng nh?ều, không chỉ ở khu vực lân cận mà ngườ? dân ở tít Thủy Phương, Thủy B?ều cũng lũ lượt kéo nhau lên g?ếng gánh nước. G?ếng Hàm Long có va? trò quan trọng đố? vớ? ngườ? dân bản xứ kh? mà bão tố, nắng mưa, lam sơn, chướng khí, rồ? bom đạn, gươm đao, chết chóc, tan cửa nát nhà... đe dọa cuộc sống của những ngườ? dân quê. Những đ?ều này làm họ choáng ngợp, lo sợ cần được chở che, bảo vệ sống đờ? bình an. Về sau, kh? đã nổ? t?ếng trong dân g?an, nước g?ếng Hàm Long chỉ được dùng để t?ến vua pha trà hoặc nấu chè sen. Trong cuốn "Đạ? Nam nhất thống chí" có gh? chép lạ?: "Buổ? đầu kha? quốc, các quan tr?ều đình thường lấy nước g?ếng này để vua dùng nên lạ? có tên là g?ếng cấm".
Cùng vớ? những b?ến cố của lịch sử, g?ếng Hàm Long cũng phả? chịu cảnh g?ày xéo kh? quân Pháp - Nhật xâm lược nước ta. Ông Hả? kể lạ?: "Hồ? ấy, vì b?ết g?ếng Hàm Long ngon ngọt nổ? t?ếng, quân Pháp bèn dựng căn cứ ngay trên ngọn nú? Bình An Sơn. Ngày ngày, chúng cướp bóc trâu, bò, heo là những con vật "cơ ngh?ệp" của ngườ? dân rồ? mang xuống gần g?ếng cắt t?ết, xẻo thịt, ăn uống l?nh đình để thỏa mãn thú ăn chơ? trác tác, hưởng thụ. Kh? g?ết hạ? những con vật, chúng vứt bỏ lục phủ ngũ tạng xung quanh g?ếng, ngày qua ngày, những thứ bỏ đ? ấy càng nh?ều, chất chồng lên nhau, hô? hám, thố? rữa. Không những thế, run rủ? cho ngườ? dân nào đ? qua mà kh?ến chúng "ngứa mắt" cũng bị chúng kéo lê về g?ếng Hàm Long tra tấn, lấy đó làm trò vu?".
Sống dướ? ách áp bức của quân g?ặc, cuộc sống của ngườ? dân hết sức lầm than. Nhìn cảnh g?ếng th?êng của làng bị lũ g?ặc man rợ sỉ nhục, nh?ều ngườ? căm phẫn. Một hôm, vị trưởng làng đứng ra khẩn khoản can ngăn quân Pháp không làm vấy bẩn g?ếng Hàm Long l?ền bị chúng chặt đầu bêu r?ếu. Vào đêm, vị trưởng làng chịu hành hình, trờ? bỗng nổ? g?ó to, sấm chớp long trờ? lở đất đến sáng hôm sau thì g?ếng Hàm Long cạn k?ệt nước, b?nh lính Pháp đóng trên nú? Bình An Sơn hơn quá nửa mắc căn bệnh lạ, ngứa ngáy khắp ngườ?, trên da xuất h?ện những nốt đỏ, mẩn ngứa, uống thuốc bao nh?êu cũng không thuyên g?ảm. Sau đó, quân g?ặc cứ chết từ từ vì căn bệnh lạ. Ngườ? dân truyền ta? nhau rằng, quân Pháp bị như vậy là vì đã mạo phạm g?ếng th?êng. Đó là câu chuyện mà những ngườ? dân ở xóm chùa Báo Quốc vẫn còn lưu truyền đến nay. G?ếng Hàm Long có thể co? là m?nh chứng lịch sử một cách trung thực những gì không thể bị lãng quên.
